Жыныстық жолмен берілетін инфекциялар (ЖЖБИ)

28.08.2019

Негізгі фактілер

* Күн сайын жыныстық жолмен берілетін инфекцияларды жұқтырудың бір миллионнан астам жағдайы орын алады (ЖЖБИ).

* Бағалау бойынша, жыл сайын төрт ЖЖБИ — хламидиоз, гонорея, мерез немесе трихомониазды жұқтырудың 376 миллион жаңа жағдайы орын алады.

* 500 миллионнан астам адам қарапайым герпестен вирусынан (ҚГВ) туындаған жыныстық герпеспен ауырады.

* 290 миллионнан астам әйел адам папилломасы вирусынан (АПВ) туындаған инфекцияға шалдыққан.

* Көптеген ЖЖБИ симптомсыз немесе тек шамалы симптомдармен өтеді, соның нәтижесінде ЖЖБИ анықталмай қала беруі мүмкін.

* 2 типті ҚГВ және мерез сияқты ЖЖБИ АИТВ-инфекциясын жұқтыру қаупін арттыруы мүмкін.

* 2016 ж. әлемде 998 000 жүкті әйел мерезбен ауырған, бұл 200 000-нан астам баланың өлі туылуына және жаңа туған нәрестенің өлуіне әкелді.

* Кейбір жағдайларда ЖЖБИ инфекцияның тікелей әсерінен басқа репродуктивті денсаулық үшін елеулі зиянды салдарға алып келуі мүмкін (мысалы, бедеулік немесе анадан балаға инфекцияның берілуі).

* Гонококктың микробқа қарсы препараттарға (Gonococcal Antimicrobial Resistance Surveillance Programme) төзімділігін эпидқадағалау бағдарламасы бойынша хинолондарға төзімділіктің жоғары көрсеткіштерін, азитромицинге төзімділіктің өсуін және кеңейтілген спектрдегі цефалоспориндерге төзімділіктің туындауын анықтады. Дәрілік тұрақтылық, әсіресе, гонорея қоздырғыштарына дәрілік тұрақтылық бүкіл әлемде ЖЖБИ ауыртпалығын төмендету жөніндегі қызметке елеулі қауіп төндіреді.

Жыныстық жолмен 30-дан астам түрлі бактериялар, вирустар мен паразиттер берілуі мүмкін. ЖЖБИ аурудың ең жоғары көрсеткіштері осы патогендердің сегізімен байланысты. Осы сегіз инфекцияның төртеуі – мерез, гонорея, хламидиоз және трихомониаз – қазіргі уақытта емделеді. Қалған төрт инфекция вирусты болып табылады және емделмейді, бұл – В гепатиті, қарапайым герпес вирусы (ҚГВ, немесе герпес), АИТВ және адам папилломасы вирусы (АПВ). Емдеуге келмейтін вирусты инфекциялар туындаған симптомдардың немесе аурудың ауырлығын терапияның көмегімен жеңілдетуге немесе өзгертуге болады.

ЖЖБИ негізінен жыныстық қатынаста, қынап, анустық және ауыз арқылы секспен бірге беріледі. Сонымен қатар, бірқатар ЖЖБИ жыныстық жолмен емес, мысалы, қан немесе қан препараттары арқылы беріледі. Көптеген ЖЖБИ, соның ішінде хламидиоз, гонорея және негізінен В гепатиті, АИТВ және мерез, жүктілік және босану кезінде анадан балаға берілуі мүмкін.

ЖЖБИ аурудың айқын симптомдарынсыз өтуі мүмкін. ЖЖБИ-дің таралған жалпы симптомдарының қатарына қынаптық бөлінулер, зәр шығару арнасынан бөлінулер шығу немесе еркектерде зәр шығару кезінде күйіп ашу сезімі, жыныс жаралары және іш аймағында ауырсыну жатады.

Мәселенің ауқымы

ЖЖБИ бүкіл әлемде жыныстық және репродуктивті денсаулыққа айтарлықтай теріс әсер етеді.

Күн сайын ЖЖБИ жұқтырудың бір миллионнан астам жағдайы орын алады. ДДҰ бағалауы бойынша, 2016 жылы төрт ЖЖБИ-ден — хламидиоз (127 миллион), гонорея (87 миллион), мерез (6,3 миллион) немесе трихомониаз (156 миллион) жұқтырудың 376 миллион жағдайы орын алды. 500 миллионнан астам адам жыныстық инфекциямен (гениталды герпес) өмір сүреді, және 300 миллионға жуық әйел жатыр мойны обырының негізгі себебі – АПВ жұқтырған. Бағалау бойынша, әлемдегі шамамен 240 миллион адам созылмалы В гепатитімен өмір сүреді. АПВ және В гепатиті вирусынан туындаған инфекцияларды жұқтырудың алдын алуға болады.

ЖЖБИ инфекцияның тікелей әсерінен басқа, елеулі зардаптарға әкелуі мүмкін.

* Герпес және мерез сияқты ЖЖБИ кезінде АИТВ жұқтыру қаупін үш немесе одан да көп есе арттырады.

* ЖЖБИ-ді анадан балаға жұқтыру өлі тууға, жаңа туған нәрестенің өліміне, туу және шала туылу кезіндегі салмағының аздығына, сепсиске, пневмонияға, неонатальды конъюнктивитке және туа біткен ауытқуларға әкеп соқтыруы мүмкін. Бағалау бойынша, 2016 жылы 1 миллионға жуық жүкті әйел мерезбен ауырған, бұл шамамен 350 000 қолайсыз босану жағдайына, оның ішінде 200 000 өлі тууға және жаңа туған нәрестенің қайтыс болуына әкелді.

* АПВ инфекциясы жыл сайын жатыр мойны обырымен ауыратын 570 000 жағдайға және жатыр мойны обырынан қайтыс болған 300 000-нан астам жағдайға әкеледі.

* Гонорея және хламидиоз сияқты ЖЖБИ әйелдерде кіші жамбас және бедеуліктің қабыну ауруларының негізгі себептері болып табылады.

ЖЖБИ алдын алу

Мінез-құлықты өзгертуге негізделген консультациялар және тәсілдер

Мінез-құлықты өзгертуге бағытталған консультация беру және шаралар ЖЖБИ-дің (АИТВ-ны қоса алғанда) бастапқы алдын алу, сондай-ақ қажетсіз жүктіліктің алдын алу құралдары болып табылады. Олар, атап айтқанда, төмендегілерді қамтиды:

* Сексуалдық мәселелер бойынша жан-жақты ақпарат беру, тестке дейін және одан кейін ЖЖБИ мен АИТВ-ға қатысты консультация беру;

* Қауіпсіз секс/тәуекелді төмендету жөнінде консультация беру, презервативтерді пайдалануды насихаттау;

* Жасөспірімдер, секс-индустрия қызметкерлері, еркектермен жыныстық қатынасқа түсетін еркектер және инъекциялық есірткі пайдаланатын адамдар сияқты халықтың негізгі және осал топтарына бағытталған шаралар;

* Жасөспірімдердің қажеттіліктерін ескере отырып, ағарту және кеңес беру.

Бұдан басқа, кеңес беру адамдардың ЖЖБИ симптомдарын тану қабілетін және олардың медициналық көмекке жүгінуі немесе оны өздерінің жыныстық серіктестеріне ұсынуы ықтималдығын арттыруы мүмкін. Өкінішке орай, қоғамдық мағлұматсыздық, денсаулық сақтау қызметкерлерінің тиісті дайындығының болмауы және ЖЖБИ-мен байланысты барлық тұрақты және кең таралған стигматизация, бұрынғысынша осы араласу шараларын кеңінен және тиімді қолдануға кедергі келтіреді.

Кедергі әдістері

Презервативтерді дұрыс және жүйелі түрде пайдаланған жағдайда, олар АИТВ-ны қоса алғанда, ЖЖБИ қорғаудың ең тиімді әдістерінің бірі болып табылады. Әйелдер презервативтері тиімді және қауіпсіз, бірақ ұлттық бағдарламаларда ерлердікі сияқты кеңінен пайдаланылмайды.

ЖЖБИ диагностикасы

Табыс деңгейі жоғары елдерде ЖЖБИ анықтау үшін нақты диагностикалық тесттер кеңінен қолданылады. Олар симптомсыз инфекцияларды диагностикалау үшін ерекше қызығушылық тудырады. Алайда, табыс деңгейдегі төмен және орташа елдердің диагностикалық тестермен қамтамасыз етілуі өте төмен деңгейде қалып отыр. Тест бар елдерде олар көбінесе қымбат және жергілікті жерлерде қолжетімсіз; бұл ретте пациенттерге нәтижелерді тым ұзақ күтуге тура келеді (немесе диагностикалық мекемеге қайтып келуге тура келеді). Нәтижесінде келесі бақылау қиынға соғады, ал медициналық көмек немесе емдеу толық көлемде ұсынылмайды.

Қазіргі уақытта ЖЖБИ-ға жалғыз арзан экспресс-тест сифилис пен АИТВ-ны анықтауға арналған тестілер. Мерезге арналған экспресс-тест ресурстары шектеулі кейбір елдерде қолданылады. Бүгінгі күні АИТВ/мерезге арналған жылдам параллель тест бар, онда саусақтан бір ғана қан үлгісі алынып, қарапайым тест-картридж қолданылады. Бұл тест сенімділігімен ерекшеленеді, 15-20 минуттан кейін нәтиже береді және минималды дайындық кезінде пайдаланылуы мүмкін. Мерезді анықтауға экспресс-тестілердің пайда болуының арқасында жүкті әйелдерді диагностикалау көрсеткіштері артты. Дегенмен, табыс деңгейі төмен және орташа елдердің көпшілігінде барлық жүкті әйелдердің мерезді анықтау диагностикасын қамтамасыз ету үшін әлі де қосымша күш-жігер қажет.

Басқа ЖЖБИ-ді анықтау үшін бірқатар экспресс-тестілер әзірленуде, бұл әсіресе ресурстары шектеулі елдерде ЖЖБИ диагностикалау мен емдеуді жақсартуға мүмкіндік береді.

ЖЖБИ емдеу

Қазіргі уақытта кейбір ЖЖБИ емдеуге арналған тиімді құралдар бар.

* Үш бактериялық ЖЖБИ (хламидиоз, гонорея және мерез) және бір паразиттік ЖЖБИ (трихомониаз) антибиотиктерді бір дозалы қабылдаудың тиімді схемаларының көмегімен емделеді.

* Герпес пен АИТВ-ға қатысты қолда бар дәрі-дәрмектердің ішіндегі ең тиімді антиретровирусқа қарсы препараттар болып табылады, бұл ретте толық емделуді қамтамасыз етпей, аурудың ағымын жеңілдетуі мүмкін.

* В гепатитіне қатысты иммуномодуляторлар (интерферон) және антиретровирустық препараттар бар, олар вирустармен күресуге көмектеседі және бауырдың бұзылуын баяулатады.

Соңғы жылдары ЖЖБИ-ге атап айтқанда гонореяға, антибиотиктерге тұрақтылығы тез өсіп келеді, бұл емдеу нұсқаларының спектрін тарылтады. Гонококктың микробқа қарсы препараттарға (Gonococcal AMR Surveillance Programme, GASP) төзімділігін эпидқадағалау жөніндегі бағдарлама хинолондарға төзімділіктің жоғары көрсеткіштерін, азитромицинге барынша төзімділікті және кеңейтілген спектрлі цефалоспориндерге – соңғы линиядағы препараттарға төзімділіктің пайда болуын анықтады. Гонорея қоздырғышының кеңейтілген спектрдегі цефалоспориндерге төмен сезімталдығының пайда болуы пенициллиндерге, сульфамидтерге, тетрациклиндерге, хинолондар мен макролидтерге тұрақты орын алуымен қатар көптеген дәріге төзімді микроорганизмдер қатарына гонокк қояды. Басқа ЖЖБИ-дің микробқа қарсы препараттарға төзімділігі де орын алады, бірақ әлі де аз таралған құбылыс болып қала береді, бұл ЖЖБИ алдын алу мен оларды тездетіп емдеу өте маңызды.

ЖЖБИ бар пациенттерді жүргізу

Табыс деңгейі төмен және орташа елдерде емдеу негізінде зертханалық тест жүргізбей тұрақты, оңай анықталатын белгілер мен симптомдарды анықтау арқылы жүргізіледі. Мұндай тәсіл синдромдары бойынша деп аталады. Көбінесе клиникалық алгоритмдерге сүйенетін синдром бойынша терапия денсаулық сақтау қызметкерлеріне бақыланатын синдромдар негізінде нақты инфекцияны диагностикалауға мүмкіндік береді (мысалы, қынаптық бөлінулер, уретрадан бөлінулер, жыныстық жаралар, іштің ауырсынуы).

Синдромдық терапия медициналық көмекке жүгінген күні емдеуді жылдам ұсынуды қамтамасыз ететін қарапайым әдістеме болып табылады және аурудың симптомдық ағымы бар пациенттердің қымбат тұратын немесе қолжетімділігі қиын диагностикасын орындау қажеттілігін жояды. Дегенмен, мұндай тәсіл кезінде қажетсіз ем тағайындау жағдайлары, сондай-ақ инфекциялардың қателіктері болуы мүмкін, өйткені ЖЖБИ көп бөлігі симптомдарсыз өтеді. Осылайша, синдром бойынша терапия скринингпен қатар жүргізілуі өте маңызды.

Инфекцияның таралуының алдын алу және рецидивтерді профилактикалау үшін ЖЖБИ бар пациенттермен емдеу жұмысының маңызды құрамдас бөлігі - олардың жыныстық серіктестерін емдеу болып табылады.

Вакциналар және басқа да биомедициналық араласулар

ЖЖБИ-дің екі түріне – В гепатитіне және адам папилломасы вирусына (АПВ) қарсы қауіпсіз және тиімділігі жоғары вакциналар бар. Олардың пайда болуы ЖЖБИ алдын алу саласында үлкен жетістік болды. Елдердің 95%-да В гепатитіне қарсы вакцина балаларға арналған егу күнтізбесіне енгізілген, соның арқасында жыл сайын бауырдың созылмалы ауруы мен бауыр обырынан қайтыс болған миллиондаған оқиғалардың алды алынып жатыр.

2018 жылғы қазандағы жағдай бойынша АПВ қарсы вакцинация 85 елде егу күнтізбесіне енгізілген, олардың көпшілігі табыс деңгейі жоғары және орташа елдер санатына жатады. Жас әйелдерді (11-ден 15 жасқа дейінгі) АПВ қарсы вакцинамен қамтудың жоғары көрсеткіштерін (>80%) қамтамасыз ету таяу онжылдықта табыс деңгейі төмен және орташа елдердегі көбінесе жатыр мойны обырына шалдығуға бейім әйелдердің өлім-жітімінің миллиондаған жағдайларының алдын алуға мүмкіндік берер еді.

Герпес пен АИТВ-ға қарсы вакциналар алу жұмыстары аяқталуға жақын, және бірқатар кандидат вакциналар клиникалық сынақтың алғашқы сатыларынан өтіп жатыр. Хламидиозға, гонореяға, мерезге және трихомониазға қарсы вакциналармен жұмыс әлі бастапқы сатыда жүруде.

Кейбір ЖЖБИ алдын алу үшін араласудың басқа биомедициналық шараларына ересектерде сүндеттеу және микробиоцидтерді пайдалану жатады.

* Ерлердің сүндеттелуі гетеросексуалдық ерлер арасында АИТВ-инфекциясын жұқтыру қаупін шамамен 60% - ға төмендетеді және кейбір дәрежеде герпес және АПВ сияқты басқа ЖЖБИ-дан қорғауды қамтамасыз етеді.

* Құрамында тенофовир бар гельді қынап микробицидті зат ретінде пайдалану АИТВ жұқтырудың алдын алу жоспарында біртекті емес нәтижелер береді, бірақ ҚГВ-2 қарсы кейбір тиімділікті көрсетеді.

ЖЖБИ таралуын тежеу бойынша қазіргі шаралар жеткіліксіз

Мінез-құлықты өзгерту күрделі міндет болып табылады

Тәуекелдік жыныстық мінез-құлық ауқымын азайтуға қабілетті қарапайым шараларды анықтау үшін берілген елеулі күш-жігерге қарамастан мінез-құлықты өзгерту күрделі міндет болып қала береді. Ғылыми зерттеулер халықтың мұқият белгіленген топтарына бағдарлау, халықтың белгіленген нысаналы топтарымен кең ауқымды консультациялар өткізу және оларды араласу шараларын жүзеге асыру мен бағалауға тарту қажеттігін анықтады.

ЖЖБИ скрининг және емдеу қызметтері әлі де нашар дамыған

ЖЖБИ скрининг және емдеу қызметтерін алғысы келетін адамдар көптеген қиындықтарға тап болады. Бұл қиындықтарға ресурстардың шектеулілігі, стигматизация, қызметтердің нашар сапасы және жыныстық серіктестерге қатысты кейінгі шаралардың төмен деңгейі немесе болмауы жатады.

* Көптеген елдерде ЖЖБИ қатысты қызметтер жеке тәртіппен ұсынылады және алғашқы медициналық-санитариялық көмек кешеніне, отбасын жоспарлауға және жоспарлы медициналық қызмет көрсетудің басқа да түрлеріне кіріктірілмеген.

* Көптеген жерлерде симптомсыз инфекцияларға скрининг көбінесе даярланған персоналдың, зертханалық әлеуеттің және тиісті дәрі-дәрмектердің жетіспеуіне байланысты мүмкін болмайды.

* ЖЖБИ аурушаңдығының ең жоғары көрсеткіштері бар халықтың маргинализацияланған топтары, атап айтқанда, секс-индустриясының қызметкерлері, ерлермен жыныстық қатынасқа түсетін еркектер, инъекциялық есірткіні қолданатын адамдар, қамаудағылар, халықтың мобильді топтары мен жасөспірімдер сияқты жыныстық денсаулықты қорғау жөніндегі тиісті қызметтерге жиі қол жеткізе алмайды.

Мақалада Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) ресми сайтының материалдары қолданылды.