10-ҚЫРКҮЙЕК – ДҮНИЕЖҮЗІЛІК ӨЗІНЕ-ӨЗІ ҚОЛ ЖҰМСАУДЫҢ АЛДЫН АЛУ КҮНІ
Жыл сайын 10 қыркүйекте Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) Өзін-өзі өлтірудің алдын алу жөніндегі халықаралық қауымдастықтың (International Association for Suicide Prevention) қолдауымен Дүниежүзілік өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу күнін (World Suicide Prevention Day) өткізеді.
Суицид (өзіне-өзі қол жұмсау) – өлген адамның саналы түрде және тура нәтиже алу үшін әдейі бастаған және орындаған, өліммен аяқталған іс-әрекеті.
Дүниежүзілік өзін-өзі өлтірудің алдын алу күнін өткізудің ғаламдық мақсаты – көптеген министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті атқарушы және өкімдік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, діни конфессиялардың күш-жігерін біріктіретін, халықтың өзіне-өзі қол жұмсауын алдын алуға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру арқылы барлық елдерде халық арасында суицидтер мен суицидтік әрекеттер деңгейін азайту болып табылады.
Суицидтік мінез-құлықтың алдын алу қоғамның маңызды міндеттерінің бірі болып табылады, оны жүзеге асыру көптеген ведомстволардың күштерін бірыңғай алдын алу стратегиясына біріктіру кезінде ғана мүмкін болады.
Суицидтің тәуекелін төмендету бойынша ДДҰ-ның жетекші стратегиясы осы топтардың әрқайсысына нақты проблемалар мен қажеттіліктерді анықтай отырып, халықтың өзіндік тәуекел топтарын сәйкестендіру болып табылады.
Кейбір елдердің өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу саласындағы жетістіктеріне қарамастан, мәселе шешімнен алыс және әлдеқайда белсенді күш-жігерді талап етеді
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының хабарлауынша, ДДҰ-ның өзіне-өзі қол жұмсау туралы алғашқы жаһандық баяндамасы жарияланған сәттен бастап бес жыл ішінде өзіне-өзі қол жұмсаудың ұлттық стратегиясы қабылданған елдердің саны артты. Алайда, мұндай елдер өте аз – тек 38 және бұл санды өсіруді жалғастыру қажет.
«Қол жеткізген жетістіктеріне қарамастан, өзіне-өзі қол жұмсаудың нәтижесінде әрбір 40 секунд сайын бір адам қайтыс болады,-деп атап өтті ДДҰ бас директоры доктор Тедрос Адхан Гебрейесус. – Әрбір өзіне-өзі қол жұмсау –
отбасы мүшелеріне, достары мен әріптестері үшін қайғылы оқиға. Бұл ретте өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алуға болады. Біз барлық елдерді денсаулық сақтау және білім беру саласындағы ұлттық бағдарламаларға өздерінің тиімділігін дәлелдеген өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу шараларын енгізу үшін тұрақты шешім табуға шақырамыз».
Өзіне-өзі қол жұмсаудың ең жоғары көрсеткіштері жоғары табыс деңгейі бар елдерде байқалады, жастар арасында өлімнің негізгі себептері тізімінде өзіне-өзі қол жұмсау екінші орынды алады
Жасы бойынша жаһандық стандартталған өзін-өзі өлтірудің таралу көрсеткіші 2016 жылы 100 000 адамға 10,5 құрады. Сонымен қатар, өзіне-өзі қол жұмсаудың таралу көрсеткіштері қатты өзгеріп, 100 000 адамға 5-тен 30-ға дейін жетті. Сандық мәнде бүкіл әлемдегі өзін-өзі өлтірудің 79%-ы төмен және орташа табыс деңгейі бар елдерге тиесілі болса, салыстырмалы көрсеткіш жоғары табыс деңгейі бар елдерде неғұрлым жоғары болып табылады және 100 000 адамға шаққанда 11,5 құрайды. Табыс деңгейі жоғары елдерде ерлер өзіне-өзі қол жұмсауды әйелдерге қарағанда үш есе жиірек жасайды, ал табыс деңгейі төмен және орташа елдерде екі жыныстар бойынша көрсеткіштер шамамен тең.
15-29 жас аралығындағы жастар арасында өзін-өзі өлтіру ЖКО-да қаза болған соң өлімнің екінші басты себебі болып табылады. 15-19 жас аралығындағы жасөспірімдер тобында өзін-өзі өлтіру - қыздар арасындағы өлім-жітімнің екінші себебі (жүктілік пен босану асқынуынан кейін) және жасөспірімдер арасындағы өлім-жітімнің үшінші себебі (ЖКО және тұлғааралық зорлық-зомбылықтан кейін).
Өзіне-өзі қол жұмсаудың ең көп таралған тәсілдері - ас қорыту, пестицидтермен улану және атыс қаруын пайдаланып өзіне-өзі қол жұмсау болып табылады. Өзіне-өзі қол жұмсау санын қысқарту ісінде өзінің тиімділігін дәлелдеген негізгі іс-шаралар өзіне-өзі қол жұмсау құралдарына қол жеткізуді шектеу болып табылады; өзін-өзі өлтіру жағдайларын жауапты жариялау мәселелері бойынша бұқаралық ақпарат құралдарымен түсіндіру жұмысы; жастарда оларға күйзелістік жағдайларды жеңуге мүмкіндік беретін өмірлік дағдыларды дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру.; өзіне-өзі қол жұмсау тәуекеліне ұшыраған адамдарды ерте анықтау, оларға көмек көрсету және кейіннен бақылау.
Пестицидтердің айналымын реттеу – сирек қолданылатын, бірақ өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алудың өте тиімді тәсілі
Өзіне-өзі қол жұмсаудың санын азайту ісінде барынша әлеуетке ие іс-шара пестицидтерге қолжетімділікті шектеу болып табылады, олардың көпшілігі өзіне-өзі қол жұмсауды жасау құралы ретінде пайдаланылады. Көптеген пестицидтердің уыттылығы жоғары болғандықтан, суицид қолдану әрекеттері жиі өліммен аяқталады, әсіресе антидот болмаған немесе жақын жерде медициналық мекеме жоқ жағдайларда.
Бүгін ДДҰ-ның «Өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу. Пестицидтердің айналымын тіркеу және реттеу органдарына арналған нұсқаулық», бүкіл әлем бойынша жиналған нақты деректер қауіптіліктің ең жоғары сыныптағы пестицидтерге тыйым салу өз-өзіне қол жұмсаудың ұлттық көрсеткіштерін төмендетуге қол жеткізуге мүмкіндік беретіндігін айқын көрсетеді. Пестицидтерге тыйым салулар сериясын енгізу өзіне-өзі қол жұмсау санының 70% - ға қысқаруына алып келген Шри-Ланка тәжірибесі неғұрлым зерттелген болып табылады және 1995 жылдан 2015 жылға дейін 93 000 адамның өмірін сақтап қалуға мүмкіндік берді. Корея Республикасында 2000 жылдары пестицидтермен улану арқылы өзіне-өзі қол жұмсау үшін паракват қолданылды, 2011-2012 жж. осы гербицидке тыйым салу 2011-2013 жж. кезеңінде пестицидтерді пайдалана отырып, өзіне-өзі қол жұмсаудың екі мәрте қысқаруына әкелді.
Деректер сапасын арттыру қажеттілігі
Ұлттық деңгейде өзін-өзі өлтіруді уақтылы тіркеу және тұрақты мониторинг жүргізу суицидтің алдын алудың тиімді ұлттық стратегияларының негізі болып табылады. Алайда, 2016 жылы бағалауы бар ДДҰ-ға мүше 183 мемлекеттің 80-і ғана азаматтық хал актілерін тіркеу жүйесінің сапалы деректері болған. Мұндай деректер болмаған елдердің көпшілігі табыс деңгейі төмен және орташа елдердің санатына жатқызылды. Өзіне-өзі қол жұмсау мониторингі мен өзіне-өзі қол жұмсау мінез-құлқының тиімділігін арттыру өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алудың неғұрлым тиімді шараларын қабылдауға және осы саладағы жаһандық мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі жұмыс барысы туралы неғұрлым нақты деректерді жинауға ықпал ететін болады.
Ескертпе:
10 қыркүйекте жаһандық әріптестер – Дүниежүзілік психикалық денсаулық aедерациясымен, өзін-өзі өлтірудің алдын алу жөніндегі халықаралық қауымдастықпен және «Бүкіл әлемдегі психикалық денсаулықты қорғау мүддесіндегі іс-әрекеттер бірлігі» ұйымымен ынтымақтаса отырып, ДДҰ «Өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алуға 40 секунд уақыт кетті» науқанын іске асыруды бастайды. Науқанның шарықтау шегі 10 қыркүйекте Дүниежүзілік психикалық денсаулық күнін өткізу болады.
Суицид (өзіне-өзі қол жұмсау) – өлген адамның саналы түрде және тура нәтиже алу үшін әдейі бастаған және орындаған, өліммен аяқталған іс-әрекеті.
Дүниежүзілік өзін-өзі өлтірудің алдын алу күнін өткізудің ғаламдық мақсаты – көптеген министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті атқарушы және өкімдік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, діни конфессиялардың күш-жігерін біріктіретін, халықтың өзіне-өзі қол жұмсауын алдын алуға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру арқылы барлық елдерде халық арасында суицидтер мен суицидтік әрекеттер деңгейін азайту болып табылады.
Суицидтік мінез-құлықтың алдын алу қоғамның маңызды міндеттерінің бірі болып табылады, оны жүзеге асыру көптеген ведомстволардың күштерін бірыңғай алдын алу стратегиясына біріктіру кезінде ғана мүмкін болады.
Суицидтің тәуекелін төмендету бойынша ДДҰ-ның жетекші стратегиясы осы топтардың әрқайсысына нақты проблемалар мен қажеттіліктерді анықтай отырып, халықтың өзіндік тәуекел топтарын сәйкестендіру болып табылады.
Кейбір елдердің өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу саласындағы жетістіктеріне қарамастан, мәселе шешімнен алыс және әлдеқайда белсенді күш-жігерді талап етеді
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының хабарлауынша, ДДҰ-ның өзіне-өзі қол жұмсау туралы алғашқы жаһандық баяндамасы жарияланған сәттен бастап бес жыл ішінде өзіне-өзі қол жұмсаудың ұлттық стратегиясы қабылданған елдердің саны артты. Алайда, мұндай елдер өте аз – тек 38 және бұл санды өсіруді жалғастыру қажет.
«Қол жеткізген жетістіктеріне қарамастан, өзіне-өзі қол жұмсаудың нәтижесінде әрбір 40 секунд сайын бір адам қайтыс болады,-деп атап өтті ДДҰ бас директоры доктор Тедрос Адхан Гебрейесус. – Әрбір өзіне-өзі қол жұмсау –
отбасы мүшелеріне, достары мен әріптестері үшін қайғылы оқиға. Бұл ретте өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алуға болады. Біз барлық елдерді денсаулық сақтау және білім беру саласындағы ұлттық бағдарламаларға өздерінің тиімділігін дәлелдеген өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу шараларын енгізу үшін тұрақты шешім табуға шақырамыз».
Өзіне-өзі қол жұмсаудың ең жоғары көрсеткіштері жоғары табыс деңгейі бар елдерде байқалады, жастар арасында өлімнің негізгі себептері тізімінде өзіне-өзі қол жұмсау екінші орынды алады
Жасы бойынша жаһандық стандартталған өзін-өзі өлтірудің таралу көрсеткіші 2016 жылы 100 000 адамға 10,5 құрады. Сонымен қатар, өзіне-өзі қол жұмсаудың таралу көрсеткіштері қатты өзгеріп, 100 000 адамға 5-тен 30-ға дейін жетті. Сандық мәнде бүкіл әлемдегі өзін-өзі өлтірудің 79%-ы төмен және орташа табыс деңгейі бар елдерге тиесілі болса, салыстырмалы көрсеткіш жоғары табыс деңгейі бар елдерде неғұрлым жоғары болып табылады және 100 000 адамға шаққанда 11,5 құрайды. Табыс деңгейі жоғары елдерде ерлер өзіне-өзі қол жұмсауды әйелдерге қарағанда үш есе жиірек жасайды, ал табыс деңгейі төмен және орташа елдерде екі жыныстар бойынша көрсеткіштер шамамен тең.
15-29 жас аралығындағы жастар арасында өзін-өзі өлтіру ЖКО-да қаза болған соң өлімнің екінші басты себебі болып табылады. 15-19 жас аралығындағы жасөспірімдер тобында өзін-өзі өлтіру - қыздар арасындағы өлім-жітімнің екінші себебі (жүктілік пен босану асқынуынан кейін) және жасөспірімдер арасындағы өлім-жітімнің үшінші себебі (ЖКО және тұлғааралық зорлық-зомбылықтан кейін).
Өзіне-өзі қол жұмсаудың ең көп таралған тәсілдері - ас қорыту, пестицидтермен улану және атыс қаруын пайдаланып өзіне-өзі қол жұмсау болып табылады. Өзіне-өзі қол жұмсау санын қысқарту ісінде өзінің тиімділігін дәлелдеген негізгі іс-шаралар өзіне-өзі қол жұмсау құралдарына қол жеткізуді шектеу болып табылады; өзін-өзі өлтіру жағдайларын жауапты жариялау мәселелері бойынша бұқаралық ақпарат құралдарымен түсіндіру жұмысы; жастарда оларға күйзелістік жағдайларды жеңуге мүмкіндік беретін өмірлік дағдыларды дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру.; өзіне-өзі қол жұмсау тәуекеліне ұшыраған адамдарды ерте анықтау, оларға көмек көрсету және кейіннен бақылау.
Пестицидтердің айналымын реттеу – сирек қолданылатын, бірақ өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алудың өте тиімді тәсілі
Өзіне-өзі қол жұмсаудың санын азайту ісінде барынша әлеуетке ие іс-шара пестицидтерге қолжетімділікті шектеу болып табылады, олардың көпшілігі өзіне-өзі қол жұмсауды жасау құралы ретінде пайдаланылады. Көптеген пестицидтердің уыттылығы жоғары болғандықтан, суицид қолдану әрекеттері жиі өліммен аяқталады, әсіресе антидот болмаған немесе жақын жерде медициналық мекеме жоқ жағдайларда.
Бүгін ДДҰ-ның «Өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алу. Пестицидтердің айналымын тіркеу және реттеу органдарына арналған нұсқаулық», бүкіл әлем бойынша жиналған нақты деректер қауіптіліктің ең жоғары сыныптағы пестицидтерге тыйым салу өз-өзіне қол жұмсаудың ұлттық көрсеткіштерін төмендетуге қол жеткізуге мүмкіндік беретіндігін айқын көрсетеді. Пестицидтерге тыйым салулар сериясын енгізу өзіне-өзі қол жұмсау санының 70% - ға қысқаруына алып келген Шри-Ланка тәжірибесі неғұрлым зерттелген болып табылады және 1995 жылдан 2015 жылға дейін 93 000 адамның өмірін сақтап қалуға мүмкіндік берді. Корея Республикасында 2000 жылдары пестицидтермен улану арқылы өзіне-өзі қол жұмсау үшін паракват қолданылды, 2011-2012 жж. осы гербицидке тыйым салу 2011-2013 жж. кезеңінде пестицидтерді пайдалана отырып, өзіне-өзі қол жұмсаудың екі мәрте қысқаруына әкелді.
Деректер сапасын арттыру қажеттілігі
Ұлттық деңгейде өзін-өзі өлтіруді уақтылы тіркеу және тұрақты мониторинг жүргізу суицидтің алдын алудың тиімді ұлттық стратегияларының негізі болып табылады. Алайда, 2016 жылы бағалауы бар ДДҰ-ға мүше 183 мемлекеттің 80-і ғана азаматтық хал актілерін тіркеу жүйесінің сапалы деректері болған. Мұндай деректер болмаған елдердің көпшілігі табыс деңгейі төмен және орташа елдердің санатына жатқызылды. Өзіне-өзі қол жұмсау мониторингі мен өзіне-өзі қол жұмсау мінез-құлқының тиімділігін арттыру өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алудың неғұрлым тиімді шараларын қабылдауға және осы саладағы жаһандық мақсаттарға қол жеткізу жөніндегі жұмыс барысы туралы неғұрлым нақты деректерді жинауға ықпал ететін болады.
Ескертпе:
10 қыркүйекте жаһандық әріптестер – Дүниежүзілік психикалық денсаулық aедерациясымен, өзін-өзі өлтірудің алдын алу жөніндегі халықаралық қауымдастықпен және «Бүкіл әлемдегі психикалық денсаулықты қорғау мүддесіндегі іс-әрекеттер бірлігі» ұйымымен ынтымақтаса отырып, ДДҰ «Өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алуға 40 секунд уақыт кетті» науқанын іске асыруды бастайды. Науқанның шарықтау шегі 10 қыркүйекте Дүниежүзілік психикалық денсаулық күнін өткізу болады.
